ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 2، اردیبهشت 1401 ، شماره پی در پی 72

معرفی و سبک شناسی منظومۀ حماسی-تاریخی کمترشناخته شدۀ «آشوب هندوستان»

صفحه (119 - 144)
سکینه نعمتی ، محمدرضا امینی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1400

چکیده

زمینه و هدف: مثنوی حماسی-تاریخی کمترشناخته شدۀ «آشوب هندوستان» رزم نامه ا ی تراژیک از جنگ قدرت در خاندان گورکانی در واپسین سالهای زندگی شاهجهان بر بنیاد مشاهدات عینی و روایت «بهشتی شیرازی» است. این پژوهش تلاش میکند با معرفی جامع «آشوب هندوستان» -که تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته- و واکاوی نگرش سراینده به رویداهای تاریخی، به این پرسش پاسخ دهد که برجسته ترین ویژگیهای سبکی و محتوایی منظومه در سطوح آوایی، واژگانی و بلاغی کدامند؟ تا با سبک شناسی اثر راه برای شناخت بهتر شاعر و اثرش هموار شود.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ توصیفی-تحلیلی ازطریق مراجعه به مراجع و منابع موجود و مرتبط با زندگی «بهشتی شیرازی» و ویژگیهای سبکی و محتوایی «آشوب هندوستان» صورت گرفته است.

یافته ها: این منظومه یکی از آثار ادبی تاریخنگاری در شبه قارۀ هند بر مبنای تلفیق تاریخ روایی و روایت ادبی مبتنی بر اندیشه و باورهای سراینده ای آگاه به تاریخ و فنون ادبی است. «بهشتی شیرازی» با آشنایی با فنون ادبی، حضور در دربار شاهجهان و مشاهدۀ مستقیم رویدادهای تاریخی پایان عمر او، با تاریخنگری و تحلیل رویدادها، روایتی منسجم از بخشی مهم و حساس در تاریخ هند را در 17 واقعه با بیانی سلیس پیش روی خوانندگان به نمایش گذاشته است. شعر او ساده و روان اما منسجم و استوار است. طنین بحر متقارب در این مثنوی بخوبی به گوش میرسد. قافیه ها تداعی‌کنندۀ فضا و مکمل لحن حماسی است. زبان سراینده حماسی، اما در مواردی بعلت ناهماهنگی با مضمون و محتوا به آفرینش فضای حماسی ختم نمیشود. گزینشهای واژگانی معنادار است و کلمات و ترکیبات حماسی در ارتقای بیان حماسی تأثیرگذارند. اگرچه حماسه جولانگاه صنعت‌پردازی نیست، استفاده از آرایه های ادبی با غلبۀ اغراق و تشبیه ضمن برجسته نمایی کلام سهم عمده ای در ایجاد پویایی و تحرک در منظومه دارند.

نتیجه گیری: تلفیق منسجم تاریخ روایی و روایت ادبی، افزایش موسیقی و آهنگین کردن کلام با استفاده از قافیه های اسمی، واژگان و ترکیبات سازگار با بیان حماسی، تضعیف صلابت زبان حماسی با ردیفهای فعلی، بسامد کم صدامعنایی حاصل از واج آرایی، ایجاد وحدت شکلی و هارمونی کلمات با استفاده از تکرار و جناس، انسجام و استواری کلام، استفاده از ابزارهای تصویرآفرین اغراقهای مصور، تشبیهات محسوس، استعاره ، کنایه های اسنادی، تلمیحات اسطوره ای، ساقی‌نامه سرایی، اخلاق مداری و اندرز از محوریترین ویژگیهای سبکی و محتوایی این مثنوی است.

کلمات کلیدی
آشوب هندوستان , بهشتی شیرازی , سبک شناسی , حماسۀ تاریخی , عصر شاهجهان

• آشنایی با عروض و قافیه، شمیسا، سیروس (1374)، ویرایش یازدهم، تهران: فردوسی.
• آشوب هندوستان، بهشتی شیرازی، محمد ( 1388)، تصحیح سیده خورشید فاطمه حسینی، دهلی نو: آلفا آرت.
• ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، ویرایش پنجم، تهران: سخن.
• انواع ادبی، شمیسا، سیروس (1383)، چاپ دهم، تهران: فردوسی.
• انواع ادبی و شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، مجلۀ رشد آموزش ربان و ادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ32و 33، صص4-9.
• بیان، شمیسا، سیروس (1390)، ویرایش چهارم، تهران: میترا.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله ( 1369)، چاپ هفتم، تهران: تابش.
• حماسه، پدیده شناسی تطبیقی شعر پهلوانی، خالقی مطلق، جلال (1386)، تهران: دائره المعارف اسلامی.
• حماسه سرایی در ایران، صفا، ذبیح الله (1380)، چاپ سوم، تهران: فردوس.
• درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، حمیدیان، سعید (1383)، چاپ دوم، تهران: ناهید.
• دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، فرشیدورد، خسرو (1378)، تهران: امیرکبیر.
• در قلمرو خانان مغول، شیمل، آنه ماری (1386)، ترجمۀ فرامرز سمیعی، تهران: امیرکبیر.
• راهبردهای یاددهی و یادگیری زبان فارسی، عمرانی، غلامرضا (1382)، چاپ پنجم، تهران: اندیشه سازان.
• روزگاران، زرینکوب، عبدالحسین ( 1384)، چاپ هفتم، تهران: سخن.
• ریاض العارفین، هدایت، رضاقلی خان ( 1344)، تهران: محمودی.
• زبان شعر، ناتل خانلری، پرویز (1347)، مجلۀ سخن، دورۀ هجدهم، صص 257-260.
• سبک شناسی، فتوحی، محمود (1391)، تهران: سخن.
• سیرالمتأخرین، طباطبایی، سید غلامحسین خان (1815)، لکهنو: نول کشو.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، چاپ ششم، تهران: آگاه.
• عرفات العاشقین و عرصات العارفین، اوحدی بلیانی، تقی الدین محمد (1389)، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• علاقۀ بابر و همایون به فرهنگ ایران، نوروزی، جمشید (1389)، فصلنامۀ علمی و پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهراء، (7) 20، صص 154-135.
• منظومه های فارسی، خزانه دارلو، محمدعلی (1375)، تهران: روزنه.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1373)، تهران: آگاه.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس (138)، تهران: فردوس.